Günümüzde, teknolojinin gelişmesi ve yaygınlaşması ile birlikte toplumsal kontrol araçları da çeşitleniyor ve güçleniyor. Bu araçlardan biri olan panoptikon modeli, 18. yüzyılda İngiliz filozof Jeremy Bentham tarafından tasarlanmış bir hapishane modelidir. Panoptikon modelinin temelinde yatan ilke, tek odalı hücrenin içindeki mahkuma saklanacak hiçbir yer bırakmaması, buna karşılık dış cephedeki duvarın penceresinden gelen dış ışığın kuledeki nöbetçilere mahkumun her hareketinin bir silüetini izleme olanağını sağlamasıdır. Bu yapı, mahkumların sürekli gözetim altında olması hissini yaratarak onları kontrol altına almayı amaçlar.
Bu yazımızda panoptikon modelinin temel unsurlarını ve günümüzdeki yansımalarını mercek altına aldık.
Panoptikon modelinin temel unsurları
Panoptikon modelinin temel unsurları şunlardır:
-Gözlem kulesi: Kule, hapishanenin merkezini oluşturur ve gardiyanların bulunduğu yerdir. Kule, hücrelerin iç cephesine bakacak şekilde yerleştirilmiştir.
-Hücreler: Hücreler, halka şeklinde düzenlenmiştir ve her hücrenin bir penceresi vardır. Pencereler, kuleye bakacak şekilde yerleştirilmiştir.
-Görünürlük: Panoptikon modelinin temel özelliği, mahkumların sürekli bir görünürlük halinde olmasıdır. Mahkumlar; gardiyanları göremeseler bile, her an gözetlendiklerini hissederler.
-Görünmezlik: Gardiyanlar ise mahkumlar tarafından görülmezler. Bu durum, mahkumların kendilerini güvende hissetmelerini engeller ve sürekli bir korku/tetikte olma hali yaratır.
Panoptikon modelinin toplumsal kontroldeki rolü
Panoptikon modeli, toplumsal kontrolde önemli bir rol oynar. Bu model, insanların davranışlarını kontrol altına almak ve onları belirli normlara uymaya zorlamak için kullanılır. Panoptikon, bir yandan insanları korkutarak, bir yandan da kendi kendini kontrol etmelerini sağlayarak toplumsal düzeni sağlamaya çalışır.
Panoptikon modelinin toplumsal kontroldeki rolü, Fransız filozof Michel Foucault tarafından "Gözetim Toplumu" kavramı ile açıklanır. Foucault'a göre modern toplum, panoptikon modelinin temel özelliklerini taşıyan bir gözetim toplumuna dönüşmüştür. Bu durum, onların davranışlarını kontrol altına almaktadır.
Panoptikon modelinin örnekleri
Toplumsal kontrolün daha da güçlenmesine yol açan sürekli gözetim fikri, kamusal alanlardaki CCTV kameraları ve internette dijital gözetim gibi çeşitli şekillerde hayata geçirilmiştir. Örneğin; Hull Üniversitesi Kriminoloji ve Ceza Adaleti Merkezi için yürütülen bir araştırmaya göre artık Londra'da yaşayan her 14 kişiye bir kamera düşmektedir ve bu da İngiltere’yi dünyanın en çok izlenen ülkelerinden biri yapar.[1]
Panoptikon modeli, günümüzde birçok farklı alanda kullanılır. Okullarda bu unsurlar görülebilir. Sınıflarda bulunan kameralar, öğretmenlerin öğrencileri gözetlemesine olanak tanır. Bu durum, öğrencilerin davranışlarını kontrol altına almaya yardımcı olabilir.
İş yerlerinde de panoptikon modelinden yararlanılabilir. Buna örnek olarak güvenlik kameralarının çalışanların davranışlarını gözetlemesini verebiliriz. Bu durum, çalışanların verimliliğini artırmak ve iş yerlerinde düzeni sağlamak için kullanılabilir.
Sosyal medyada da gözlemlenebilecek bu modelde sosyal medya platformlarının, kullanıcıların davranışlarını takip etmelerini örnek verebiliriz. Bu durum, kullanıcıların davranışlarını kontrol altına almaya yardımcı olur.
Bu modelin toplumsal kontrol üzerindeki etkileri, çeşitli eleştirilere de konu olmuştur. Bazı akademisyenler, panoptikon modelinin insanların özgürlüğünü kısıtladığını ve baskıcı bir toplum yarattığını savunurken[2] bazıları bu modelin, insanların kendi kendilerini kontrol etmelerini sağlayarak toplumsal düzeni sağladığını savunur. Sonuç olarak; panoptikon modeli, toplumsal kontrol üzerinde önemli bir etkiye sahip olsa da bu modelin etkilerinin ne olduğu konusunda farklı görüşler vardır. Bu modelin etkilerinin iyi veya kötü oluşu, toplumsal değerlere ve ideolojilere göre değişkenlik gösterir.
[1]http://www.urbaneye.net/results/ue_wp6.pdf